Safiî mezhebinin öncüsü ve müctehid imamlardan biri.Hicrî 150/Miladî 767 yilinda Filistin’in Gazze sehrinde dogdu. Babasi Idris bir is için Gazze’ye gitmis, orada iken vefat etmisti. Dedelerinden biri olan Safiî Ibn es-Sâib’e nisbeten Safiî olarak bilinir. Soyu Abd-i Menâf’ta Hz. Peygamber’in soyuyla birlesir.
Henüz küçük yasta iken babasini kaybeder. Fakir bir sekilde yasayan annesi, oglunu alip Mekke’ye gitmege karar verir. Mekke’de, daha küçük yasta kendisini ilme veren Imam Safiî, yedi yasinda Kur’ân-i Kerim’i; on yasinda da Imam Mâlik’in el-Muvatta’ adli hadis kitabini ezberlemis ve on bes yasina geldiginde, fetva verebilecek bir seviyeye ulasmisti.
Bundan sonra yirmi yila yakin bir süre çölde, Huzeyl kabilesi içinde yasayarak fasih Arapça’yi ve câhiliye siirlerini ögrendi. Hatta Asmaî, onun hakkinda; “Huzayl’in siirlerini Kureys’ten Muhammed b. Idris denen bir genç ile düzelttim” demistir. Böylece edip ve Arapçada söz sahibi olmustur.
Akabinde birçok alimden hadis okudu. Mekke valisinin bir tavsiye mektubu ile Medine’ye gitti. Burada Imam Mâlik’e el-Muvatta adli eserinin tamamini arzetti. Daha sonra tamamen fikha yönelerek Imam Mâlik’ten Hicaz fikhini ögrendi. Safiî’nin essiz kavrayis ve üstün zekâsini müsahededen Imam Mâlik, ona su anlamli tavsiyede bulundu: “Muhammed! Allah’tan kork, günahtan sakin; çünkü ben senin büyük bir sahsiyet olacagini ümid ediyorum. Gönlüne Allah’in koymus oldugu bu nuru günahla söndürme.”
Medine’de Imam Mâlik’ten fikih ve hadis ilmi aldi. Süfyan b. Uyeyne’den, Fudayl b. Iyâz ve amcasi Muhammed b. Sâfi’ ve digerlerinden hadis rivayet etti.
Imam Sâfiî, bu arada çalismak zorunda oldugu için bir süre Yemen’e gitti. Yemen kâdisi Mus’ab b. Abdillah el-Kuresî orada kendisine resmî bir is bulmustu. Bu arada, Halîfe Hârun er-Rasîd Hz. Ali taraftarlarinin bir harekâtindan korkuyordu. Yemen tarafindan yakalanip getirilen Siîler arasinda -Siî olmadigi halde- Sâfiî de Medîne’de Halîfe’nin huzuruna çikarildi. Suçsuzlugu anlasilinca Halife onu serbest biraktirdi ve maddî yardimda bulundu. Sonra H.183 ve 195′te Bagdat’a gitti. Orada Muhammed b. Hasan es-Seybânî’den Irak fakihlerinin kitaplarini okudu. Onunla fikir alis verisinde bulundu.
Imam Sâfiî bundan sonra H. i87′de Mekke’de ve i95′te Bagdat’ta Imam Ahmed b. Hanbel (Ö. 241/855) ile bulustu. Ondan Hanbelî fikhini ve usulünü, Kur’an’in nâsih ve mensuhunu ögrendi. Bagdad’ta onun eski mezhebinin esaslarini ihtiva eden “el-Hucce” adli eserini yazdi. Sonra H. 200′de görüslerinin en çok yayginlasacagi Misir’a gitti. 204/819′da Receb’in son cuma günü Misir’da vefat etti ve orada defnedildi (el-Hudarî, Tarihu’t-Tesrîi’l-Islâmî, Kahire 1358/1939, s. 254 vd.; Muhammed Ebû Zehra, Usulü’l-Fikh, Kahire, t.y., s.12 vd.; ez-Zühaylî, el-Fikhu’l Islâmî ve Edilletüh, Dimask 1405/1985, I, 35, 36; Hamdi Döndüren, Delilleriyle Islâm Hukuku, Istanbul 1983, 9, 78 vd).
Imam Sâfiî’nin “er-Risâle” adli eseri fikih usulünde ilk kaleme alinan usul kitabidir. Hanefilerde, usul müctehid imamlar devrinde yazili bir eser haline getirilmemis daha sonra fürûdan hareket edilerek usûl kaideleri belirlenmistir. Imam Sâfî, isin basinda er-Risâle’yi yazarak sonraki Sâfiî bilginlerini bu külfetten kurtarmistir. Imam Sâfii’nin “el-Ümm” adli eseri ise Misir’da mezhep görüslerini kapsayan bir fikih eseridir.
Onun ilmî ve edebî sahsiyeti yaninda, takvâsi, olgun karakteri ve güzel ahlâki da zikredilmesi gereken hususlardandir. Kendisine Siffin meselesi, sorulunca su anlamli cevabi vermisti: “Ömer b. Abdülazîz’e Siffîn’da ölenler sorulunca o; “Allah’in elimi bulasmaktan korudugu kanlardir” demisti. Simdi ben de dilimi bu kana bulastirmak istemiyorum.”
Ögrencileri onun hakkinda, “Safiî Hz’leri bir âyeti tefsir etmeye baslayinca, sanki o âyetin indirilisini görmüs gibi büyük bir vukufla konusurdu” derler.
Imam Sâfiî, müstakil mutlak müctehid idi. Hicazlilar’in ve Iraklilarin fikhini kendinde toplamisti. Ahmed b. Hanbel onun için; “Allah’in kitabi ve Rasûlünün sünnetinde insanlarin en fakîhi idi”; “Eli hokka ve kalem tutup da, boynunda Sâfi’nin minneti olmayan kimse yoktur” demistir. Tasköprülüzâde, Miftahu’s-Saâde’sinde onun için söyle der: “Ehli fikih usûl, hadîs, dil ve nahiv âlimleri, Imam Sâfiî’nin; emânet, adâlet ve zühdünde, vera, takvâ ve cömertliginde, güzel ahlâkinda, kiymetinin yüceliginde birlesmistir. Onu gerektigi sekilde anlatmak zordur” (ez-Zühaylî, a.g.e., I, 26).
Sâfiî mezhebinin usûlü kitap, Sünnet, icma ve kiyasa dayanmaktadir.
Hanefî ve Mâlikîlerin kabul ettigi istihsanla ameli terketti ve “istihsani kullanan kendisi seriat koymustur” görüsünü ileri sürdü. Istihsani geçersiz kilmak ve tenkid etmek için “Ibtalü’l-Istihsân”isimli risâlesini kaleme almistir (bk. “Istihsan” mad.).
Imam Sâfiî, râvisi sikâ, zabt ve hadis muttasil olunca âhâd haberle amel etmenin gerekli oldugunu savunur. O, Imam Mâlik’in sart kostugu gibi, âhâd haberin amelle desteklenmesini, Irak ekolünün gerekli gördügü râvinin fakih ve ameli haber-i vâhide uygun olma gibi sartlari aramaz (Ebû Zehra, a.g.e., s.i2 vd.). O’nun haberi vâhidin delil olmasiyla ilgili, dayandigi çesitli deliller vardir. Bunlardan birinde Hz. Peygamber (s.a.s)’in söyle buyurdugunu rivayet eder: “Benim sözümü dinleyip belleyerek ezberleyen ve oldugu gibi baskasina duyuran kimsenin Allah yüzünü agartsin. Bazan fikih hâmili, fakih olmayana nakleder, iceleri de kendisinden daha fakih olan kimseye nakleder…” (Ebû Dâvud, Ilm, i0; Tirmizî, Ilm, 7; Ibn Mâce, Mukaddime,i8). Bu hadisi aktardiktan sonra Imam Sâfiî görüsünü söyle açiklar: “Madem ki Hz. Peygamber, sözlerini dinleyip bellemege ve onlari baskalarina duyurmaga davet etmistir. Bunu yerine getiren kimse ister bir kisi olsun, ister cemaat olsun, O’nun davetine icabet etmis sayilir. Hz. Peygamber’den rivayet eden kimse bir kisi de olsa güvenilir ve âdil olmak sartiyla rivayeti makbuldür.”
Diger yandan Imam Sâfiî istihsani ve Mâlikîlerin mesâlih-i mürsele delilini reddederken, kendisi bunlara benzer “istidlâl” adini verdigi bir aklî delil kullanir.
Henüz küçük yasta iken babasini kaybeder. Fakir bir sekilde yasayan annesi, oglunu alip Mekke’ye gitmege karar verir. Mekke’de, daha küçük yasta kendisini ilme veren Imam Safiî, yedi yasinda Kur’ân-i Kerim’i; on yasinda da Imam Mâlik’in el-Muvatta’ adli hadis kitabini ezberlemis ve on bes yasina geldiginde, fetva verebilecek bir seviyeye ulasmisti.
Bundan sonra yirmi yila yakin bir süre çölde, Huzeyl kabilesi içinde yasayarak fasih Arapça’yi ve câhiliye siirlerini ögrendi. Hatta Asmaî, onun hakkinda; “Huzayl’in siirlerini Kureys’ten Muhammed b. Idris denen bir genç ile düzelttim” demistir. Böylece edip ve Arapçada söz sahibi olmustur.
Akabinde birçok alimden hadis okudu. Mekke valisinin bir tavsiye mektubu ile Medine’ye gitti. Burada Imam Mâlik’e el-Muvatta adli eserinin tamamini arzetti. Daha sonra tamamen fikha yönelerek Imam Mâlik’ten Hicaz fikhini ögrendi. Safiî’nin essiz kavrayis ve üstün zekâsini müsahededen Imam Mâlik, ona su anlamli tavsiyede bulundu: “Muhammed! Allah’tan kork, günahtan sakin; çünkü ben senin büyük bir sahsiyet olacagini ümid ediyorum. Gönlüne Allah’in koymus oldugu bu nuru günahla söndürme.”
Medine’de Imam Mâlik’ten fikih ve hadis ilmi aldi. Süfyan b. Uyeyne’den, Fudayl b. Iyâz ve amcasi Muhammed b. Sâfi’ ve digerlerinden hadis rivayet etti.
Imam Sâfiî, bu arada çalismak zorunda oldugu için bir süre Yemen’e gitti. Yemen kâdisi Mus’ab b. Abdillah el-Kuresî orada kendisine resmî bir is bulmustu. Bu arada, Halîfe Hârun er-Rasîd Hz. Ali taraftarlarinin bir harekâtindan korkuyordu. Yemen tarafindan yakalanip getirilen Siîler arasinda -Siî olmadigi halde- Sâfiî de Medîne’de Halîfe’nin huzuruna çikarildi. Suçsuzlugu anlasilinca Halife onu serbest biraktirdi ve maddî yardimda bulundu. Sonra H.183 ve 195′te Bagdat’a gitti. Orada Muhammed b. Hasan es-Seybânî’den Irak fakihlerinin kitaplarini okudu. Onunla fikir alis verisinde bulundu.
Imam Sâfiî bundan sonra H. i87′de Mekke’de ve i95′te Bagdat’ta Imam Ahmed b. Hanbel (Ö. 241/855) ile bulustu. Ondan Hanbelî fikhini ve usulünü, Kur’an’in nâsih ve mensuhunu ögrendi. Bagdad’ta onun eski mezhebinin esaslarini ihtiva eden “el-Hucce” adli eserini yazdi. Sonra H. 200′de görüslerinin en çok yayginlasacagi Misir’a gitti. 204/819′da Receb’in son cuma günü Misir’da vefat etti ve orada defnedildi (el-Hudarî, Tarihu’t-Tesrîi’l-Islâmî, Kahire 1358/1939, s. 254 vd.; Muhammed Ebû Zehra, Usulü’l-Fikh, Kahire, t.y., s.12 vd.; ez-Zühaylî, el-Fikhu’l Islâmî ve Edilletüh, Dimask 1405/1985, I, 35, 36; Hamdi Döndüren, Delilleriyle Islâm Hukuku, Istanbul 1983, 9, 78 vd).
Imam Sâfiî’nin “er-Risâle” adli eseri fikih usulünde ilk kaleme alinan usul kitabidir. Hanefilerde, usul müctehid imamlar devrinde yazili bir eser haline getirilmemis daha sonra fürûdan hareket edilerek usûl kaideleri belirlenmistir. Imam Sâfî, isin basinda er-Risâle’yi yazarak sonraki Sâfiî bilginlerini bu külfetten kurtarmistir. Imam Sâfii’nin “el-Ümm” adli eseri ise Misir’da mezhep görüslerini kapsayan bir fikih eseridir.
Onun ilmî ve edebî sahsiyeti yaninda, takvâsi, olgun karakteri ve güzel ahlâki da zikredilmesi gereken hususlardandir. Kendisine Siffin meselesi, sorulunca su anlamli cevabi vermisti: “Ömer b. Abdülazîz’e Siffîn’da ölenler sorulunca o; “Allah’in elimi bulasmaktan korudugu kanlardir” demisti. Simdi ben de dilimi bu kana bulastirmak istemiyorum.”
Ögrencileri onun hakkinda, “Safiî Hz’leri bir âyeti tefsir etmeye baslayinca, sanki o âyetin indirilisini görmüs gibi büyük bir vukufla konusurdu” derler.
Imam Sâfiî, müstakil mutlak müctehid idi. Hicazlilar’in ve Iraklilarin fikhini kendinde toplamisti. Ahmed b. Hanbel onun için; “Allah’in kitabi ve Rasûlünün sünnetinde insanlarin en fakîhi idi”; “Eli hokka ve kalem tutup da, boynunda Sâfi’nin minneti olmayan kimse yoktur” demistir. Tasköprülüzâde, Miftahu’s-Saâde’sinde onun için söyle der: “Ehli fikih usûl, hadîs, dil ve nahiv âlimleri, Imam Sâfiî’nin; emânet, adâlet ve zühdünde, vera, takvâ ve cömertliginde, güzel ahlâkinda, kiymetinin yüceliginde birlesmistir. Onu gerektigi sekilde anlatmak zordur” (ez-Zühaylî, a.g.e., I, 26).
Sâfiî mezhebinin usûlü kitap, Sünnet, icma ve kiyasa dayanmaktadir.
Hanefî ve Mâlikîlerin kabul ettigi istihsanla ameli terketti ve “istihsani kullanan kendisi seriat koymustur” görüsünü ileri sürdü. Istihsani geçersiz kilmak ve tenkid etmek için “Ibtalü’l-Istihsân”isimli risâlesini kaleme almistir (bk. “Istihsan” mad.).
Imam Sâfiî, râvisi sikâ, zabt ve hadis muttasil olunca âhâd haberle amel etmenin gerekli oldugunu savunur. O, Imam Mâlik’in sart kostugu gibi, âhâd haberin amelle desteklenmesini, Irak ekolünün gerekli gördügü râvinin fakih ve ameli haber-i vâhide uygun olma gibi sartlari aramaz (Ebû Zehra, a.g.e., s.i2 vd.). O’nun haberi vâhidin delil olmasiyla ilgili, dayandigi çesitli deliller vardir. Bunlardan birinde Hz. Peygamber (s.a.s)’in söyle buyurdugunu rivayet eder: “Benim sözümü dinleyip belleyerek ezberleyen ve oldugu gibi baskasina duyuran kimsenin Allah yüzünü agartsin. Bazan fikih hâmili, fakih olmayana nakleder, iceleri de kendisinden daha fakih olan kimseye nakleder…” (Ebû Dâvud, Ilm, i0; Tirmizî, Ilm, 7; Ibn Mâce, Mukaddime,i8). Bu hadisi aktardiktan sonra Imam Sâfiî görüsünü söyle açiklar: “Madem ki Hz. Peygamber, sözlerini dinleyip bellemege ve onlari baskalarina duyurmaga davet etmistir. Bunu yerine getiren kimse ister bir kisi olsun, ister cemaat olsun, O’nun davetine icabet etmis sayilir. Hz. Peygamber’den rivayet eden kimse bir kisi de olsa güvenilir ve âdil olmak sartiyla rivayeti makbuldür.”
Diger yandan Imam Sâfiî istihsani ve Mâlikîlerin mesâlih-i mürsele delilini reddederken, kendisi bunlara benzer “istidlâl” adini verdigi bir aklî delil kullanir.
