Kysaca Ebu Mansur el-Matüridî diye bilinen Ebu Mansur Muhammed, bin Muhammed bin Mahmud, el-Matüridî, Maveraünnehir’deki Semerkant ?ehrinin Matürid köyünde do?mu?tur. Do?um tarihi konusunda kaynaklarda pek net bilgi bulunmamakla birlikte, tüm tarihçilerin ittifak ettikleri vefat tarihi 333/944’e ve hocalaryndan Muhammed bin Mukatil er-Razi’nin vefat tarihi olan 248/862 tarihine bakarak tahminen 238/853 yyly kabul edilmektedir.Matüridî’nin milliyeti hakkynda farkly görü?ler mevcuttur: Bir iddiaya göre Türktür. Bazy yazarlara göre ise Medine’nin me?hur Ebu Eyyub el-Ensari ailesinden gelmektedir. Bu iddia Medine’nin bazy Arap ailelerinin Semerkant’a yerle?mi? olmasy gerçe?i ile te’yid edilmektedir.
Matüridî’nin ya?ady?y devirde, Yslâm dünyasynda merkezi otoriteyi temsil eden Abbasi devleti bu gücünü kaybetti?inden birçok Yslâm devletinin ortaya çykty?y görülmektedir. Bunlardan birisi olan Samaniler Devleti Maveraünnehir bölgesinde hâkim olmu?tur
Yslâm dünyasynda hicri ikinci asyrdan itibaren bir taraftan akla dayanan felsefî ilimler tercüme ve te’lif yoluyla yayylyrken, di?er yandan yine akla ehemmiyet veren Mu’tezile ortaya çykmy? ve akaid görü? ve kanaatlerini yaymaya ba?lamy?ty. Nakle ba?lyly?y ve teslimiyeti ?iar edinen selef akidesi bu yeni cereyana kar?y pek ba?aryly olamyyordu. Halife Memun Mutezileyi resmi devlet görü?ü yapmasy ile bu mezhep yaygynla?maya ba?lamy?ty.(218/833) Buna kar?ylyk Yslâm dünyasynda usül-üddin konusunda yeni izah tarzlaryna ihtiyaç vardy. Bu yeni izah tarzlary nakle ba?ly kalmakla birlikte akla da ehemmiyet verecek selef metodu ile Mu’tezile mezhebinin iyi yanlaryny birle?tirmeliydi. Bu yeni ihtiyacy kar?ylayan “ehl-i sünnet ilmi kelâmy” ny olu?turan, Maveraünnehir’de Ebu Mansur el-Matüridi ve Irak’ta Ebu Hasan el-E?ari (324/946) olmu?tur.
Matüridî’nin yeti?ti?i co?rafya ve bu co?rafyaya hakim Samaniler hakkynda el-Makdisi (389/990) “Bu bölge ilim ve âlimler yönünden zirveye ula?my? bir bölgedir. Ylim ve hayryn hazinesidir. Yslâmyn a?ylmaz muhkem kalesidir. Bu ülkede fakihler alimler, krallar seviyesine ula?my?lardyr” demi?tir. Samaniler devleti (389/999) yykylyncaya kadar ilim adamlaryny korumu? ve onlara destek olmu?tur. Y?te böyle bir ortamda ya?ayan Ymam el-Matüridî’nin de ilmi münaka?alardan ve ilimden uzak kalmasy dü?ünülemezdi. Matüridî’nin hocalary imam Ebu Hanifi’nin talebelerinden olan ?eyh Ebu Bekr Ahmed bin Yshak, Fakihü’ l-Semerkandî lakabyyla bilinen Ebu Nasr Ahmed bin El-Abbas, Nuseyr bin Yahya el-Belhî ve Rey kadysy olan Muhammed bin Mukatil er-Razi’dir.
Mensuplary tarafyndan alemü’l-Hüdâ (Hidayet sanca?y), Ymamü-l Hüda (Hidayet önderi), Ymamü-l Mütekellimin (Kelamcylaryn lideri) gibi lakaplarla anylmasyna ve çevresinde çok ün yapyp sevilmesine ra?men ne tuhaftyr ki pek çok tabakat ve mezhep tarihi kitaplarynda isminden bahsedilmemi?tir.
Ymam el-Matüridî tahsilindeki ilmi silsile itibariyle Ymam-y Azam Ebu Hanifi’nin görü?lerine ve onun mezhebine uyarak nakil yanynda akla da büyük önem veren tutumunu benimsemi?tir. Gerek Semerkant’ta ve gerekse civarynda muhtelif fyrka ve mezhep ricaliyle giri?ti?i münazara ve mücadelelerde büyük ba?arylar elde etmi?tir.
Matüridî, Karamitiler, Siiler ve Mu’tezile mezhebiyle mücadele etmi?tir. Mücadelenin en büyük
bölümünü Mu’tezile’ye karsi yaptigi münazaralar teskil etmi?tir. Ça?da?laryndan Ebu’l-Kasym Abdullah el-Ka’bi (vefaty: 317/929) Ba?dat’ta Mu’tezile akymynyn ba?yydy. Matüridî Kitap el-Tevhid adly eserinde Ka’bi’nin görü?leriyle mücadele etmi?tir. Ayryca üç kitabyna kar?y da üç kitapla cevap vermi?tir.Bu syralarda do?uda Matüridî genel olarak Mu’tezililerle ve özel olarak da onlaryn Ba?dat grubuyla mücadele ederken, ça?da?laryndan el-E?ari’nin de Irak’ta Mu’tezililerin Basra koluna kar?y ayny görevi üstlendi?ini görüyoruz
Maturidi’nin Eserleri
Kelam tarihi boyunca yazylan eserlerde, Matüridî’nin eserlerinin tamamynyn listesi yer almamistir. Ancak biz Îstanbul Yüksel Îslâm Enstitüsü’nde 1971 yylynda ‘Ebu Masur el-Matüridî’ ve ‘Tevilatü’l-Kur’ân’ konusunda ö?retim tezi hazyrlayan Muhammed Ero?lu’nun taksim ve syrasyna göre aktarmayy uygun buluyoruz:
Matüridî’’in kelam, cedel ve fyrkalar hakkyndaki eserleri:
Kitap et-tevhid, Risâle fi’l-âkaid, ?erh’ül fil-ekber, Reddü evaili’l-edille li’l-Kâ’bî, Reddü tekzîbi’l cedel li’lKâbî, Reddü usuli’l-hamse li’lBâhilî, Reddü kitabi’l-imame li ba’dy’r-ravafyd, er-Redd ‘ale’l-karâmyta, Reddü kitabi’l-Kâ’bî fi va’îdi’l-füssâk, Beyanü vehmi’l Mu’tezile, Kitab el-makâlât, Kitâbu tefsiri’l-esma ve’s-sffat
Matüridî’nin usule dair eserleri:
Me’ahizü’?erai’ fî usûli’l-fykh, el-Cedel fi usûlil-fykh, Ed-Dürer fi usû’lid-din, el-Usûl.
Matüridî’nin tefsir ve Kuran ilimlerine dair eserleri:
Te’vilatü’l-Kur’ân, Risâle fi mâ la yecûzü’l vakfu aleyhi fi’l Kur’ân
Matüridî’nin vasâya ve münâcâta dair eseri:
Vasaya ve münacaat. Bunlaryn dy?ynda bir takym eserler de Matüridî’ye nisbet edilmektedir. Fakat bunlaryn müellife nispetini de?erlendirecek belgeler mevcut de?ildir.
Esh’ari ile Matüridî’nin ihtilaflari
Matüridî, E?’ari ile birlikte ehli sünneti temsil etmesi ve Mu’tezililerle mücadelelerinden dolayy fikirlerinde paralellik gözükmesine ra?men aralarynda ihtilaf mevcuttur. Bu ihtilaflaryn sayysy bazy kaynaklarda 13 olarak telaffuz edilirken, bazylarynda 40, hatta 73’e varan sayylarla ifade edilmektedir.Matüridî ile Esh’ari arasyndaki bashlica fikir ayriliklari sunlardir:
Cüz’i irade:
Es’arilere göre cüz’i iradeyi Allah yaratyr. Matüridîlere göre ise cüz’i iradeyi Allah yaratmaz
Hüsün ve kubuh:
Es’arilere göre hüsün ve kubuh, yani bir ?eyin iyi veya kötü oldu?u aklen bilinemez. Hüsün ve kubuh , Allah’yn emir ve nehiyleriyle bilinir. Allah bir ?eyi emrettiyse o ?ey iyidir. Allah bir ?eyi yasak etti ise o ?ey kötüdür.
Matüridîlere göre ise hüsün ve kubuh akyl ile idrak olunur. Emir ve nehiy bir ?eyin iyi veya kötü oldu?una delalet eder. Herhangi bir ?ey iyi ise Allah onu emretmi?tir. Kötü ise Allah
onu yasak etmi?tir.
Matüridî’nin ya?ady?y devirde, Yslâm dünyasynda merkezi otoriteyi temsil eden Abbasi devleti bu gücünü kaybetti?inden birçok Yslâm devletinin ortaya çykty?y görülmektedir. Bunlardan birisi olan Samaniler Devleti Maveraünnehir bölgesinde hâkim olmu?tur
Yslâm dünyasynda hicri ikinci asyrdan itibaren bir taraftan akla dayanan felsefî ilimler tercüme ve te’lif yoluyla yayylyrken, di?er yandan yine akla ehemmiyet veren Mu’tezile ortaya çykmy? ve akaid görü? ve kanaatlerini yaymaya ba?lamy?ty. Nakle ba?lyly?y ve teslimiyeti ?iar edinen selef akidesi bu yeni cereyana kar?y pek ba?aryly olamyyordu. Halife Memun Mutezileyi resmi devlet görü?ü yapmasy ile bu mezhep yaygynla?maya ba?lamy?ty.(218/833) Buna kar?ylyk Yslâm dünyasynda usül-üddin konusunda yeni izah tarzlaryna ihtiyaç vardy. Bu yeni izah tarzlary nakle ba?ly kalmakla birlikte akla da ehemmiyet verecek selef metodu ile Mu’tezile mezhebinin iyi yanlaryny birle?tirmeliydi. Bu yeni ihtiyacy kar?ylayan “ehl-i sünnet ilmi kelâmy” ny olu?turan, Maveraünnehir’de Ebu Mansur el-Matüridi ve Irak’ta Ebu Hasan el-E?ari (324/946) olmu?tur.
Matüridî’nin yeti?ti?i co?rafya ve bu co?rafyaya hakim Samaniler hakkynda el-Makdisi (389/990) “Bu bölge ilim ve âlimler yönünden zirveye ula?my? bir bölgedir. Ylim ve hayryn hazinesidir. Yslâmyn a?ylmaz muhkem kalesidir. Bu ülkede fakihler alimler, krallar seviyesine ula?my?lardyr” demi?tir. Samaniler devleti (389/999) yykylyncaya kadar ilim adamlaryny korumu? ve onlara destek olmu?tur. Y?te böyle bir ortamda ya?ayan Ymam el-Matüridî’nin de ilmi münaka?alardan ve ilimden uzak kalmasy dü?ünülemezdi. Matüridî’nin hocalary imam Ebu Hanifi’nin talebelerinden olan ?eyh Ebu Bekr Ahmed bin Yshak, Fakihü’ l-Semerkandî lakabyyla bilinen Ebu Nasr Ahmed bin El-Abbas, Nuseyr bin Yahya el-Belhî ve Rey kadysy olan Muhammed bin Mukatil er-Razi’dir.
Mensuplary tarafyndan alemü’l-Hüdâ (Hidayet sanca?y), Ymamü-l Hüda (Hidayet önderi), Ymamü-l Mütekellimin (Kelamcylaryn lideri) gibi lakaplarla anylmasyna ve çevresinde çok ün yapyp sevilmesine ra?men ne tuhaftyr ki pek çok tabakat ve mezhep tarihi kitaplarynda isminden bahsedilmemi?tir.
Ymam el-Matüridî tahsilindeki ilmi silsile itibariyle Ymam-y Azam Ebu Hanifi’nin görü?lerine ve onun mezhebine uyarak nakil yanynda akla da büyük önem veren tutumunu benimsemi?tir. Gerek Semerkant’ta ve gerekse civarynda muhtelif fyrka ve mezhep ricaliyle giri?ti?i münazara ve mücadelelerde büyük ba?arylar elde etmi?tir.
Matüridî, Karamitiler, Siiler ve Mu’tezile mezhebiyle mücadele etmi?tir. Mücadelenin en büyük
bölümünü Mu’tezile’ye karsi yaptigi münazaralar teskil etmi?tir. Ça?da?laryndan Ebu’l-Kasym Abdullah el-Ka’bi (vefaty: 317/929) Ba?dat’ta Mu’tezile akymynyn ba?yydy. Matüridî Kitap el-Tevhid adly eserinde Ka’bi’nin görü?leriyle mücadele etmi?tir. Ayryca üç kitabyna kar?y da üç kitapla cevap vermi?tir.Bu syralarda do?uda Matüridî genel olarak Mu’tezililerle ve özel olarak da onlaryn Ba?dat grubuyla mücadele ederken, ça?da?laryndan el-E?ari’nin de Irak’ta Mu’tezililerin Basra koluna kar?y ayny görevi üstlendi?ini görüyoruz
Maturidi’nin Eserleri
Kelam tarihi boyunca yazylan eserlerde, Matüridî’nin eserlerinin tamamynyn listesi yer almamistir. Ancak biz Îstanbul Yüksel Îslâm Enstitüsü’nde 1971 yylynda ‘Ebu Masur el-Matüridî’ ve ‘Tevilatü’l-Kur’ân’ konusunda ö?retim tezi hazyrlayan Muhammed Ero?lu’nun taksim ve syrasyna göre aktarmayy uygun buluyoruz:
Matüridî’’in kelam, cedel ve fyrkalar hakkyndaki eserleri:
Kitap et-tevhid, Risâle fi’l-âkaid, ?erh’ül fil-ekber, Reddü evaili’l-edille li’l-Kâ’bî, Reddü tekzîbi’l cedel li’lKâbî, Reddü usuli’l-hamse li’lBâhilî, Reddü kitabi’l-imame li ba’dy’r-ravafyd, er-Redd ‘ale’l-karâmyta, Reddü kitabi’l-Kâ’bî fi va’îdi’l-füssâk, Beyanü vehmi’l Mu’tezile, Kitab el-makâlât, Kitâbu tefsiri’l-esma ve’s-sffat
Matüridî’nin usule dair eserleri:
Me’ahizü’?erai’ fî usûli’l-fykh, el-Cedel fi usûlil-fykh, Ed-Dürer fi usû’lid-din, el-Usûl.
Matüridî’nin tefsir ve Kuran ilimlerine dair eserleri:
Te’vilatü’l-Kur’ân, Risâle fi mâ la yecûzü’l vakfu aleyhi fi’l Kur’ân
Matüridî’nin vasâya ve münâcâta dair eseri:
Vasaya ve münacaat. Bunlaryn dy?ynda bir takym eserler de Matüridî’ye nisbet edilmektedir. Fakat bunlaryn müellife nispetini de?erlendirecek belgeler mevcut de?ildir.
Esh’ari ile Matüridî’nin ihtilaflari
Matüridî, E?’ari ile birlikte ehli sünneti temsil etmesi ve Mu’tezililerle mücadelelerinden dolayy fikirlerinde paralellik gözükmesine ra?men aralarynda ihtilaf mevcuttur. Bu ihtilaflaryn sayysy bazy kaynaklarda 13 olarak telaffuz edilirken, bazylarynda 40, hatta 73’e varan sayylarla ifade edilmektedir.Matüridî ile Esh’ari arasyndaki bashlica fikir ayriliklari sunlardir:
Cüz’i irade:
Es’arilere göre cüz’i iradeyi Allah yaratyr. Matüridîlere göre ise cüz’i iradeyi Allah yaratmaz
Hüsün ve kubuh:
Es’arilere göre hüsün ve kubuh, yani bir ?eyin iyi veya kötü oldu?u aklen bilinemez. Hüsün ve kubuh , Allah’yn emir ve nehiyleriyle bilinir. Allah bir ?eyi emrettiyse o ?ey iyidir. Allah bir ?eyi yasak etti ise o ?ey kötüdür.
Matüridîlere göre ise hüsün ve kubuh akyl ile idrak olunur. Emir ve nehiy bir ?eyin iyi veya kötü oldu?una delalet eder. Herhangi bir ?ey iyi ise Allah onu emretmi?tir. Kötü ise Allah
onu yasak etmi?tir.
